Postanowienia konferencji w Jałcie z lutego 1945 r. skutecznie pogrzebał nadzieje na niepodległą Polskę po II wojnie światowej i skazał na dożywotnie wygnanie tysiące mężczyzn i kobiet z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, mimo że wielu z nich walczyło u boku aliantów przez prawie sześć lat. Na mocy układu jałtańskiego uznano utworzony przez Związek Radziecki Tymczasowy Rząd RP (Rząd Lubelski). Wschodnia granica Polski miała przebiegać wzdłuż linii Curzona, co oznaczało odebranie Polsce dużych obszarów wchodzących w jej skład w 1939 r., w tym miasta Lwów i Wilno. Miało to szczególne znaczenie dla wielu mężczyzn i kobiet służących w 2 Korpusie Polskim, ponieważ większość z nich pochodziła z tych terenów. W dosłownym tych słów znaczeniu – nie mogli wrócić do domu. Nie znajdował się już na terenie Polski. Jako rekompensatę Polska miała otrzymać od Niemiec terytoria na zachodzie. Polacy ze wschodu mieli zostać przesiedleni na zachód, na tereny dawniej zamieszkałe przez Niemców. Niemcy mieli być wysiedleni z tych ziem i przesiedleni do mniejszych terytorialnie Niemiec. W obu przypadkach oznaczało to ogromne przesiedlenia narodów. Dla Polaków oznaczało także życie w Polsce, która była państwem satelickim Związku Radzieckiego.
Mówiąc najprościej, Polska i jej Siły Zbrojne, w tym 2 Korpus Polski, zostały zdradzone przez przywódców Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, a przyszłość Polski została pozostawiona pod kontrolą Związku Radzieckiego. Większość żołnierzy 2. Korpusu osiedliła się w Wielkiej Brytanii i kilku krajach Wspólnoty Narodów, w tym w Kanadzie i Australii, a niektórzy rozproszyli się po całym świecie. Polska odzyskała niepodległość dopiero w 1989 r. i do tego czasu większość weteranów byłych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie zmuszona była przystosować się do nowego życia w nowych krajach swego osiedlenia. Do 1989 roku wielu weteranów zmarło i zostało pochowanych w swoich przybranych Ojczyznach, a pamięć o ich dokonaniach była podtrzymywana przez ich dzieci i wnuki.
7 maja 1945 r. Niemcy oficjalnie skapitulowały, kładąc kres europejskiemu konfliktowi podczas II wojny światowej. W lipcu 1945 r., na podstawie układów jałtańskich i poczdamskich, alianci wycofali swoje poparcie i uznanie dla prawowitego rządu polskiego na uchodźstwie w Londynie. Uznano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej i zobowiązano go do przeprowadzenia jawnych i demokratycznych wyborów. Wyborów, które nigdy nie miały się odbyć. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nawiązały z tym rządem formalne stosunki i uznały nowo ustalone granice Polski.
23 maja 1946 roku ogłoszono decyzję o demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W tym czasie na Zachodzie Europy przebywało ok. 600 tys. Polaków, w tym z Polskich Sił Zbrojnych, polscy cywile ewakuowani z Armią gen. Andersa, dzieci z obozów w Indiach i Afryce, uchodźcy polityczni i kulturalni, Polacy z niemieckich obozów pracy przymusowej, Polacy z niemieckich obozów jenieckich, w tym ci, którzy poddali się po Powstaniu Warszawskim, oraz dawni więźniowie obozów koncentracyjnych.
Wstrzymany został pobór ochotników do Polskich Sił Zbrojnych, w tym do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech. W tym czasie, po wstąpieniu mężczyzn i kobiet uwolnionych z obozów niemieckich, a także rekrutujących się z innych źródeł, takich jak jednostki internowane w Szwajcarii, w 2 Korpusie Polskim było łącznie ponad 120 tysięcy żołnierzy, w tym 10 tysięcy kobiet.
Do Włoch przybyła komunistyczna Polska Misja Wojskowa, aby zachęcić polskich żołnierzy do powrotu do Polski. Propozycja Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, wzywająca polskich żołnierzy do powrotu do Polski, rozpoczęła się od określenia kategorii, za które ci polscy żołnierze mogliby zostać oskarżeni w przypadku powrotu do Polski. Zachęcano także żołnierzy do powrotu, aby mogli wziąć udział w obiecanych wolnych wyborach, które miały się odbyć. Ci, którzy zrezygnowali z powrotu, narażali się na utratę obywatelstwa polskiego, co oznaczało, że mogą nigdy nie wrócić do swej Ojczyzny. Rząd brytyjski pod przewodnictwem premiera Atlee robił wszystko, co możliwe, aby zachęcić jak najwięcej Polaków do powrotu do Polski. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej stwierdził ostatecznie, że nie uznaje Wojsk Polskich na Zachodzie jako części Polskich Sił Zbrojnych i każdy żołnierz będzie musiał wystąpić o indywidualną zgodę na powrót. Było jasne, że nowy polski rząd nie przyjmie żołnierzy 2. Korpusu Polskiego w Kraju jako bohaterów, a raczej pod wieloma względami będą postrzegani jako zdrajcy i antykomuniści oraz traktowani jak obywatele drugiej kategorii. Nic dziwnego, że w takich warunkach żołnierze 2 Korpusu nie byli skłonni do powrotu.
Polakom z 2 Korpusu, którzy chcieli wrócić do Polski, kazano zebrać się w obozie w Cervinara pod Neapolem. Z ogólnej liczby 112 000 żołnierzy, garstka oficerów i około 14 000 szeregowych żołnierzy zdecydowało się na powrót do Polski. Chociaż powody, dla których niektórzy zdecydowali się na powrót, były liczne i zróżnicowane, duży odsetek składał się z byłych jeńców wojennych z Pomorza i Śląska, którzy pierwotnie zostali przymuosowo wcieleni do Wehrmachtu.
W marcu 1946 r. brytyjskie Ministerstwo Wojny powołało do życia Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPR) dla ponad 100 000 polskich żołnierzy pod dowództwem brytyjskim. Został powołany przez nowy rząd Partii Pracy pod przewodnictwem Clementa Attlee i miał oferować bezpośrednie wsparcie polskim żołnierzom i ich rodzinom. Mogli wybrać rozpoczęcie życia cywilnego w Wielkiej Brytanii, repatriację do komunistycznej Polski lub emigrację do innego miejsca na świecie. Wstąpienie do Korpusu na maksymalnie dwa lata były dobrowolne i pozwalało pozostać żołnierzom częścią armii brytyjskiej. Powstało 260 obozów PKPR rozsianych na obszarze Anglii, południowej Szkocji i na wybrzeżu Walii. Korpus powstał, aby ułatwić polskim żołnierzom przejście z życia wojskowego do cywilnego i utrzymać ich pod kontrolą wojskową, dopóki nie przyzwyczaili się do życia w Wielkiej Brytanii. Dla polskich żołnierzy PKPR był złem koniecznym, ale jednocześnie podkreślał smutny fakt, że nie byli już częścią Polskich Sił Zbrojnych.
W tym samym czasie podjęto decyzję o przeniesieniu 2 Korpusu Polskiego z Włoch do Wielkiej Brytanii w celu demobilizacji. Żołnierze mieli wstąpić do PKPR. Rząd brytyjski zwrócił się także do rządów Dominiów Wspólnoty Narodów, czy przyjmą określoną liczbę Polaków. Po wstąpieniu do PKPR polscy żołnierze nie byli już częścią Wojska Polskiego i utracono nadzieję na walkę o niepodległą Polskę. Rozkaz demobilizacji został wydany 29 maja 1946 r.
9 lipca 1947 r. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, w tym 2 Korpus, zostały oficjalnie rozwiązane, a gen. Władysław Anders przekazał odpowiedzialność za ochronę polskich sztandarów wojskowych Instytutowi Polskiemu i Muzeum Sikorskiego w Londynie. Od tego dnia Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie przestały istnieć, a mężczyźni i kobiety, którzy w nich służyli, mieli przed sobą bardzo niepewną przyszłość. Większość żołnierzy 2 Korpusu Polskiego zdawała sobie sprawę, że już nie wróci do niepodległej Polski i że ich tułaczka będzie trwać.
Polacy z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie poczuli się zdradzeni przez swoich wojennych sojuszników. Przepojeni byli silnym gniewem i ogólnym uczucie rozpaczy. Wielu polskich żołnierzy popełniło samobójstwo. Wielu Polaków w Siłach Zbrojnych wiedziało, że nie mogą wrócić do Polski. Było wiele powodów, aby nie wracać, w tym:
• W Polsce został zainstalowany rząd komunistyczny. Większość ludzi w Polskich Siłach Zbrojnych była zagorzałymi antykomunistami.
• Rząd komunistyczny był marionetką Związku Radzieckiego. Polacy mieli wiele powodów, by nie ufać ZSRR. Większość tych, którzy służyli w 2 Korpusie, najpierw w latach 1939-1941 została aresztowana przez Sowietów, a następnie zesłana na Syberię, zanim zdołała wstąpić do 2 Korpusu. Wielu członków ich rodzin zmarło z powodu trudnych warunków na zesłaniu.
• Związek Radziecki dokonał egzekucji ponad 22 000 polskich oficerów w 1940 r. – powszechnie znanej jako Zbrodnia Katyńska.
• Postanowienia Konferencji Jałtańskiej odebrały domy tysiącom polskich żołnierzy, gdy ziemie te zostały przekazane Ukraińskiej, Białoruskiej i Litewskiej Republikom Radzieckim. Nie mieli domów, do których mogliby wrócić.
• Sowieci przejęli wiele gospodarstw rolnych we wschodniej części Polski i przekazali te ziemie rolne miejscowym chłopom i kołchozom. Właściciele tych gospodarstw nie mieli do czego wracać, a wielu groziłoby aresztowanie, gdyby wrócili.
• Odbył się Proces Szesnastu i inne egzekucje prozachodnich Polaków, zwłaszcza byłych członków Armii Krajowej (AK)
• Po roku 1944 w komunistycznej Polsce tysiące żołnierzy Armii Krajowej zostało aresztowanych i zamordowanych przez tajną polską policję komunistyczną. Ponadto dziesiątki tysięcy żołnierzy AK zostało aresztowanych przez sowieckie NKWD we wschodniej części przedwojennej Polski. Następnie byli skazywani za służbę dla niepodległej Polski i za walkę z Niemcami w czasie II wojny światowej i wysyłani do sowieckich łagrów na kilkanaście następnych lat do końca lat pięćdziesiątych XX wieku.
Ponieważ większość członków Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie odmówiła powrotu do Polski, Wielka Brytania stworzyła Polish Resettlement Act 1947, pierwszą w Wielkiej Brytanii ustawę o masowej imigracji.
Zdając sobie sprawę, że polski Rząd na Uchodźstwie w Londynie ma teraz ograniczoną władzę i bardzo ograniczone możliwości działania, Polacy zrozumieli, że będą zmuszeni polegać na sobie samych. Ludzie ci znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji. Walczyli przez prawie sześć lat na wielu frontach tylko po to, by odkryć, że ich kraj nie jest wolny i że nie będą mogli wrócić do domu. Wielu kwestionowało to, o co dokładnie walczyli i w imię czego wielu złożyło ofiarę życia. Polscy żołnierze zadawali sobie pytanie: „Dlaczego tak wielu ich towarzyszy zginęło na próżno?” Podczas, gdy większość alianckich żołnierzy nie mogła się doczekać powrotu do domu, polscy żołnierze stanęli w obliczu bardzo niepewnej przyszłości na obcych ziemiach i daleko od domu.
Aby dać sobie bezpośrednią kontrolę nad swoją przyszłością, polscy żołnierze już w 1946 r. zaczęli tworzyć stowarzyszenia polskich kombatantów.
Wszędzie tam, gdzie znajdowały się grupy polskich żołnierzy, powstawały oddziały Stowarzyszenia Polskich Kombatantów – SPK. Zebranie wszystkich tych oddzielnych jednostek zostało zwołane w sierpniu 1947 r. w Londynie w Anglii w celu zjednoczenia tych grup w jedną, dużą organizację. Celem tej organizacji w najbliższej przyszłości była pomoc polskim weteranom w przesiedleniu na wszystkie kontynenty na świecie, a w dalszej perspektywie utrzymanie i realizacja w każdej polskiej społeczności emigracyjnej i w każdym kraju idei niepodległej i wolnej Polski. Dla wielu z tych żołnierzy wojna się nie skończyła. Trwała walka o niepodległą Polskę.
Do 1948 r. około połowa byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie zdecydowała się pozostać w Wielkiej Brytanii, a połowa wyemigrowała. Znaczna część wyjechała do Australii, Kanady, Ameryki Południowej, w tym Argentyny, Brazylii i Chile, RPA i Stanów Zjednoczonych. Gdziekolwiek dotarli żołnierze 2 Korpusu Polskiego, tworzyli oddziały Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, wstępowali do innych organizacji paramilitarnych, budowali Domy Polskie, angażowali się w polskie harcerstwo i wspierali polskie szkoły. Cel, jakim była niepodległość Polski, został przez nich upowszechniony w ich nowych ojczyznach, przy nieustannym wsparciu kolegów, którzy wrócili do swoich rodzin w powojennej Polsce. Duch polskości, zrodzony z wartości obowiązujących w 2 Korpusie, był utrzymywany przez weteranów aż do ich przejścia na wieczny spoczynek.
Autor: Stan Skrzeszewski, Kanada
