LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ: ZARYS HISTORYCZNY

1. Ataki niemieckie i sowieckie oraz straty terytorialne Polski we wrześniu 1939 r.

1 września 1939 r. wojska niemieckie zaatakowały Polskę, przekraczając jej zachodnie, północne i południowe granice. Siedemnaście dni później Armia Czerwona Związku Radzieckiego zaatakowała Polskę w zmasowanym ataku wojskowym na jej wschodnią granicę. 28 września 1939 r. Warszawa skapitulowała. Tego dnia Joachim von Ribbentrop i Wiaczesław Mołotow omawiali zapisy niemiecko-sowieckiego „Traktatu o granicach i przyjaźni”, mającego wejść w życie w trybie natychmiastowym. Bezwzględne Niemcy oraz Związek Radziecki podzieliły terytorium Polski i wyznaczyły swoje granice państwowe wzdłuż linii Curzona.

2. Straty ludzkie poniesione przez Polskę w kampanii wrześniowej 1939 r.

Zgodnie z szacunkami z 1995 r. w czasie kampanii wrześniowej 1939 r. na terenie Polski zostało zabitych przez wojska niemieckie i sowieckie od 95.000 do 97.000 polskich żołnierzy (Gałęzowski). Niemiecka ofensywa wojskowa na Polskę nie tylko spowodowała śmierć dziesiątek tysięcy, ale także pojmanie 587.300 polskich żołnierzy; 420 tysięcy trafiło do obozów jenieckich w Niemczech, gdzie 10 tysięcy z nich zmarło (Gałęzowski). Podczas inwazji sowieckiej Armia Czerwona wzięła do niewoli 452.500 polskich jeńców wojennych. Spośród nich wysłała 200.000 do obozów pracy przymusowej na Syberii, bądź w innych odległych miejscach w pobliżu koła podbiegunowego. Jeńcy ci byli poddawani przymusowej pracy w leśnictwie oraz wydobyciu złota i innych metali szlachetnych, w ekstremalnie trudnych warunkach pogodowych, mieszkając w warunkach nieodpowiednich do ochronienia ich przed żywiołami.

3. Ustanowienie władzy Związku Radzieckiego na polskich Ziemiach Wschodnich skutkujące masowymi aresztowaniami i deportacjami ludności polskiej

Wkrótce po aneksji wschodnich terenów Polski rząd ZSRR ogłosił, że wszyscy mieszkający tam Polacy zostali obywatelami sowieckimi (Anders 135). Przed inwazją władze sowieckie przygotowały listy Polaków, którzy mieli trafić do więzienia, po zajęciu tych terenów przez ZSRR (Anders 67). Osoby zaangażowane w życie polityczne, gospodarcze oraz społeczne Polski zostały pojmane celem deportacji. Sowieci dokonali egzekucji czołowych działaczy antykomunistycznych, oraz członków tzw. „grup kapitalistów” (Welles). Co więcej, Sowieci siłą wcielili do Armii Czerwonej tysiące młodych, polskich mężczyzn w wieku poborowym. Tych, którzy odmówili służby wojskowej, bądź przyjęcia obywatelstwa sowieckiego, więziono i wysyłano do ciężkich obozów pracy.

Ponadto miały miejsce także masowe deportacje Polaków mieszkających na wschodnich terenach Polski. Zdaniem gen. Władysława Andersa Sowieci wywieźli na początku wojny w głąb ZSRR półtora miliona Polaków. Anders ocenił, że zanim nowoutworzona Armia Polska w ZSRR w liczbie 115.000 została ewakuowana do września 1942 r. z Rosji na Środkowy Wschód, połowa zesłańców już zmarła z wyczerpania, niedożywienia i chorób. Mimo podjętych wysiłków, by ewakuować jak najwięcej Polaków z ZSRR, generał zdawał sobie sprawę, że „setki tysięcy” zostało pozostawionych tam na zesłaniu, gdzie pracowali nadal jak „obdarci i głodni niewolnicy” (Anders 116).

Od 1939 r. podejmowano kilka prób oszacowania liczby deportowanych Polaków, które wskazywały że dochodziły one wówczas do miliona osób. Jednak po otwarciu archiwów w Rosji i w oparciu o nowsze (z 2009 r.) badania liczby te zrewidowano, określając, że minimum 320.000 osób zostało deportowanych ze wschodnich terenów Polski (Szarota and Materski).

Pierwsza zorganizowana deportacja 10 lutego 1940 r. objęła nie mniej niż 140 tys. Polaków (Instytut Pamięci Narodowej). Całe rodziny były przymusowo deportowane i przesiedlane do odległych miejsc w ZSRR. Grupa ta obejmowała rodziny osadników wojskowych, średnich oraz niższych rangą urzędników państwowych, pracowników służby leśnej oraz pracowników kolei.

Druga fala przymusowych deportacji przez rząd sowiecki 13 kwietnia 1940 r. objęła przynajmniej 61 000 osób zesłanych do odległych terenów ZSRR. W jej trakcie wywieziono rodziny osób wcześniej aresztowanych przez Sowietów, w tym rodziny polskich żołnierzy i obywateli mordowanych w tym czasie w ramach Zbrodni Katyńskiej (Aneta Hoffmann).

Trzecia masowa deportacja miała miejsce w czerwcu 1940 r. i objęła nie mniej niż 79 tys. obywateli polskich. Jest także ważne, aby pamiętać, iż mimo że w mniejszej ilości, ale także osoby innych narodowości niż polska były deportowane, w szczególności polscy Żydzi, którzy ewakuowali się na wschodnie tereny II RP z centralnej i zachodniej Polski (Aneta Hoffmann). Czwarta, znacząca fala deportacji z udziałem minimum 40 tys. Polaków, miała miejsce w czerwcu 1941 r.

4. Atak Niemiec na ZSRR w 1941 r. i formowanie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR

W czerwcu 1941 r. nazistowskie Niemcy zaatakowały Związek Radziecki, skłaniając przywódcę Związku Radzieckiego Józefa Stalina do podjęcia próby przywrócenia stosunków z polskim Rządem na Uchodźstwie, co doprowadziło do podpisania w lipcu 1941 r. w Londynie Układu Sikorski-Majski. Dwa tygodnie później Stalin ogłosił amnestię, uwalniając setki tysięcy polskich żołnierzy i obywateli wziętych do niewoli przez Sowietów. Związek Radziecki zgodził się także na utworzenie Polskich Sił Zbrojnych na terenie ZSRR. 4 sierpnia 1941 r. Władysław Anders, przebywający wówczas nadal w moskiewskim więzieniu na Łubiance, został poinformowany o wyznaczonej mu przez władze polskie, za zgodą rządu sowieckiego, roli dowódcy nowej armii polskiej. Polscy żołnierze mieli podlegać polskiemu prawu i regulacjom wojskowym, co świadczyło o niezawisłości Polski.

Gdy Polacy dowiedzieli się o formowaniu nowej Armii Polskiej do walki z Niemcami, tysiące z nich pospieszyło, aby do niej wstąpić, jadąc dowolnym środkiem transportu do punktu zbornego w Buzułuku. Polscy więźniowie zwolnieni z sowieckich obozów, gdy zgłaszali się do polskich komisji wojskowych, byli poważnie wycieńczeni, cierpiący z powodu chorób, w zniszczonych ubraniach. Mimo to byli gotowi walczyć o wolność swojej ojczyzny. Większość z nich była cywilami, bądź żołnierzami niższych stopni. Pomimo intensywnych starań, włącznie z zapytaniami skierowanymi do samego Stalina, przedstawiciele Polski w ZSRR nie byli w stanie odnaleźć wielu wysokich rangą polskich oficerów wziętych do niewoli w czasie inwazji sowieckiej (Anders 85).

5. Ewakuacja Armii Andersa na Bliski Wschód

W grudniu 1941 r. Armia Andersa stacjonowała pod Kujbyszewem i w Buzułuku (Anders 83-91). Bezlitosne warunki zimowe spowodowały liczne ofiary śmiertelne na skutek panujących mrozów. Wielu polskich żołnierzy było w złym stanie. Brak odpowiedniego zaopatrzenia w obozach Armii Polskiej skłonił generała Andersa do zaproponowania przeniesienia wojska i uchodźców na Bliski Wschód. Tam armia miała otrzymać pomoc żywnościową obiecaną przez rząd brytyjski. Po zregenerowaniu sił i przeszkoleniu z wykorzystaniem alianckich dostaw wojskowych Armia miała zostać przeniesiona z powrotem do Rosji. Winston Churchill zgodził się na taki plan. Wobec cierpienia ochotników, którzy wstąpili do Armii Polskiej w ZSRR, polski Naczelny Wódz Władysław Sikorski przedstawił szczegóły propozycji Józefowi Stalinowi w czasie ich spotkania 2 grudnia 1941 r., prosząc o jego zgodę (Anders 83-91).

Gen. Anders tak wspominał słowa Naczelnego Wodza Władysława Sikorskiego: „Proponuję, aby całą armię i wszystkich ludzi zdolnych do służby wojskowej przenieść, na przykład, do Persji, gdzie dzięki lepszemu klimatowi i obiecanej pomocy brytyjskiej możliwe będzie wyzdrowienie tych ludzi w stosunkowo krótkim czasie. Mogłaby być w ten sposób stworzona silna armia, która mogłaby powrócić do Rosji celem wsparcia frontu rosyjskiego” (Anders 86-87). Dalej, jak wspominał gen. Anders, Naczelny Wódz gen. Sikorski zapewnił Stalina: “Ze swej strony pragnę zadeklarować, że armia powróci na front rosyjski i może nawet mogłaby być wzmocniona przez niektóre dywizje brytyjskie”.

Propozycja złożona Stalinowi przez gen. Sikorskiego odzwierciedlała wcześniejszą korespondencję pomiędzy specjalnym pełnomocnikiem Prezydenta USA a ambasadorem Stanów Zjednoczonych w ZSRR (Hull).

Deklaracja z 4 grudnia 1941 r. zakończyła spotkanie oświadczeniem, że „niemiecki hitlerowski imperializm” był największym wrogiem ludzkości […i], że każdy kraj udzieli drugiemu pełnego wsparcia militarnego, a polskie siły zbrojne na terytorium sowieckim będą walczyć ramię w ramię u boku Armii Czerwonej” (Anders 90). Pomimo, iż Stalin obiecał poprawę racji żywnościowych dla polskiej armii, trudności w ich pozyskaniu rosły (Anders 92-94). Pogarszająca się pogoda przyniosła więcej ofiar śmiertelnych i cierpień (Anders 94-95). Ostatecznie na początku 1942 r. władze sowieckie zdecydowały się zezwolić na ewakuację polskich oddziałów na południe w okolice Taszkientu, rozpoczynając tym samym ich daleką podróż na Środkowy Wschód i do Włoch  (Anders 94). Wyzwania, z jakimi borykała się Armia Polska, nie ustały, gdyż NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR) porywał nawet ochotników z obozu, a całe konwoje osób chcących wstąpić do polskiej armii zostawiane były na stepach, co skazywało ich na śmierć głodową (Anders 95).

Władysław Niewiński, jeden z polskich weteranów Armii Andersa, który pracował przy misji humanitarnej ewakuacji osób cywilnych i żołnierzy z ZSRR na Środkowy Wschód, twierdził, iż ostatni transport Polaków dotarł do Pahlevi 1 września 1942 r. (Jaworska 158).

6. Zerwanie stosunków polsko-sowieckich w związku z odkryciem w Katyniu

W Katyniu koło Smoleńska, okupowanym przez Niemców od października 1941 do marca 1943 r., dokonano makabrycznego odkrycia. Niemcy twierdzili, że znaleźli masowe groby tysięcy zamordowanych polskich oficerów-jeńców wojennych wziętych do niewoli w 1939 roku. Znalezione przy ciałach mundury wojskowe, dokumenty i rzeczy osobiste wskazywały, że oficerowie ci zostali zamordowani w czasie, gdy tereny te znajdowały się pod sowiecką okupacją, przed niemiecką inwazją na ZSRR zapoczątkowaną 22 czerwca 1941 r. Rząd RP na Uchodźstwie zaapelował do Czerwonego Krzyża o przeprowadzenie śledztwa, mając na uwadze, iż Niemcy twierdzili, że to Sowieci stoją za tymi morderstwami. Ze zbliżającą się gwałtownie możliwością przeprowadzenia śledztwa przez polski Rząd na Uchodźstwie, Józef Stalin zerwał stosunki dyplomatyczne z Polską w kwietniu 1943 roku.

Posunięcie Stalina skomplikowało sytuację Polski i tysięcy polskich obywateli, którzy nadal byli więzieni w ZSRR lub byli pod jurysdykcją rządu sowieckiego.

7. Zaangażowanie Armii Andersa w bitwę o Monte Cassino

W grudniu 1943 r. 2 Korpus Polski dołączył do brytyjskiej 8 Armii w ramach kampanii włoskiej. U ich boku walczyła także 1 Dywizja Kanadyjska oraz 5 Dywizja 1 Korpusu Kanadyjskiego. Na początku 1944 r. wojska niemieckie zapewniły sobie mocno ufortyfikowaną pozycję przy klasztorze Monte Cassino, położonym na 700-metrowym, skalistym wzgórzu z widokiem na wejścia do dolin rzek Liri i Rapido. Naziści ukryli się w bunkrach i obiektach wojskowych, uniemożliwiając oddziałom alianckim dostęp do drogi na Rzym. Ataki oddziałów amerykańskich i brytyjskich w styczniu–lutym 1944 r. na wzgórze Monte Cassino przyniosły ciężkie straty oddziałom alianckim. Kolejny atak lutowo–marcowy amerykańskiej 5 Armii oraz Armii Nowozelandzkiej również zakończył się niepowodzeniem, gdy oddziały próbowały odbić klasztor z rąk niemieckich. Od 3 marca 1944 r. wojska polskie walczyły ramię w ramię z żołnierzami brytyjskimi, amerykańskimi i francuskimi atakując ufortyfikowanych w klasztorze Niemców. 2 Korpus Polski został również przydzielony do utrzymania łączności na linii frontu między Armiami 8 i 5. Atak aliantów i Armii Andersa 11 maja przyniósł ciężkie straty i spowodował odwrót wojsk polskich. Armia Andersa wraz z aliantami ponownie uderzyli 17 maja 1944 r., a następnego ranka nad ruinami klasztoru zawisła polska flaga. Generał Anders zgłosił że, „suma strat – w zabitych, rannych i zaginionych wyniosła – 281 oficerów,  oraz 3503 żołnierzy innych rang” (Anders, 181). Alianci ponieśli 55.000 ofiar, a bitwa o Monte Cassino otrzymała miano najdłuższej i najkrwawszej bitwy w kampanii włoskiej.

8. Wpływ konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie na Armię Andersa

Na konferencji w Teheranie w 1943 r. prezydent USA Franklin D. Roosevelt, brytyjski premier Winston Churchill oraz sowiecki premier Józef Stalin wyznaczyli powojenną granicę polsko-sowiecką na linii Curzona (Office of the Historian). Tym samym lekceważąc granicę obowiązującą przed inwazjami niemiecką i sowiecką w 1939 r.  Na konferencji nie był obecny żaden przedstawiciel Rządu RP na Uchodźstwie. Żołnierze gen. Andersa uznali za niesprawiedliwe oddanie wschodnich ziem Polski, gdzie się urodzili, w ręce Związku Radzieckiego. Na konferencji w Jałcie w 1945 roku Roosevelt, Churchill i Stalin wezwali do utworzenia polskiego rządu tymczasowego (The Yalta Conference). W 1945 r. na konferencji w Poczdamie te trzy mocarstwa cofnęły uznanie dla Rządu RP na Uchodźstwie w Londynie, wpływając tym samym bezpośrednio na los polskiego wojska i stawiając Armię Andersa w problematycznej sytuacji. Generał Anders skrytykował te arbitralne decyzje obcych mocarstw w sprawie granic Polski jako niedemokratyczne.

autor : Aldona  Jaworska, Kanada

Bibliografia:
Władysław Anders. An Army in Exile. London: Macmillan & CO Ltd., 1949.
Aldona Jaworska. Polish War Veterans in Alberta: The Last Four Stories. Edmonton: University of Alberta Press, 2019. 15 July 2020.
Hull. „860C.20/90a: Telegram The Secretary of State to the Ambassador in the Soviet Union (Steinhardt).” 7 November 1941. Foreign Relations of the United States Diplomatic Papers, 1941, General, The Soviet Union, Volume I. 15 June 2017. <https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1941v01/d270>.
Instytut Pamięci Narodowej. „Historia z IPN – Deportacje Polaków w Głąb Związku Sowieckiego.” Deportacje Polaków w głąb Związku Sowieckiego. brak daty. 26 July 2022. <https://ipn.gov.pl/pl/historia-z-ipn/137719,Deportacje-Polakow-w-glab-Zwiazku-Sowieckiego.html#:~:text=W%20g%C5%82%C4%85b%20Zwi%C4%85zku%20Sowieckiego%20wywieziono,ze%20wschodnich%20obszar%C3%B3w%20przedwojennej%20Polski.>
Marek Gałęzowski. „Polski Wrzesień.” brak daty. Institute of National Remembrance. Instytut Pamięci Narodowej. 1 May 2017. <http://www.1wrzesnia39.pl/39p/wstep/8788,Wstep.html>.
Office of the Historian. „The Tehran Conference, 1943.” Milestones 1937 – 1945. 1 September 2017. <https://history.state.gov/milestones/1937-1945/tehran-conf>.
„The Yalta Conference.” The Avalon Project. Yalta, 4-11 February 1945. <http://avalon.law.yale.edu/wwii/yalta.asp>.
Tomasz Szarota i Wojciech Materski. Polska 1939-1945 Straty Osobowe i Ofiary Represji Pod Dwiema Okupacjami. Red. Wojciech Materski. 2009. 15 April 2018. <http://niniwa22.cba.pl/polska_1939_1945.htm>.
Welles. „Foreign Relations of the United States: Diplomatic Papers, 1943, The British Commonwealth, Eastern Europe, the Far East, Volume III.” 19 February 1943. 760C.61/1006 Memorandum of Conversation, by the Under Secretary of State (Welles). 1 June 2017. <https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1943v03/d248>.