Armia Andersa (sierpień 1941-1947) powstała na terenie Związku Radzieckiego. Swą nazwę zaczerpnęła od nazwiska dowódcy – generała Władysława Andersa. W skład tej operującej w trakcie II wojny światowej armii wchodziło 110.000 ochotników, którzy odpowiedzieli na wezwanie gen. Andersa, któremu zostało powierzone utworzenie armii na ziemiach Związku Radzieckiego w sierpniu 1941 roku, wkrótce po wkroczeniu wojsk niemieckich na ziemie ZSRR. Po ataku armii niemieckiej na ZSRR Józef Stalin ogłosił amnestię dla polskich jeńców więzionych w ciężkich obozach pracy na terenie Związku Radzieckiego. Po ewakuacji Armii Andersa z ZSRR w 1942 roku, weszła ona w skład Polskich Sił Zbrojnych wspierających aliantów na Zachodzie. 2 Korpus Polski pod dowództwem gen. Władysława Andersa wziął udział w działaniach wojennych kampanii włoskiej, gdzie walczył i zwyciężył m.in. w bitwie o Monte Cassino, która miała miejsce między 17 stycznia a 18 maja 1944 roku.

Po wojnie wielu żołnierzy Armii Andersa obawiając się prześladowań i więzienia nie mogło, bądź nie chciało wrócić do powojennej Polski rządzonej przez rząd sympatyzujący z ZSRR. Wielka Brytania pomogła dziesiątkom tysięcy weteranów Armii Andersa, wprowadzając w życie ustawę o Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia z 1947 roku, mającą na celu znalezienie zatrudnienia bądź pomocy im w emigracji do kolonii brytyjskich. W 1946 roku na mocy tej ustawy Kanada przyjęła 4527 polskich weteranów jako robotników rolnych. Do Alberty przybyło z tej grupy 750 osób.

PO WOJNIE: ROZPOCZĘCIE NOWEGO ŻYCIA W KANADZIE

1. Ustawa o przesiedleniu z 1947 r. i ustawa o obywatelstwie polskim z 1920 r. a Armia Andersa

28 czerwca 1945 r. w Lublinie, na terenie Polski wyzwolonej przez Armię Czerwoną i 1 Armię Wojska Polskiego (Armię Berlinga) został utworzony polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (Jaworska 54). Ten prosowiecki i prokomunistyczny rząd miał poparcie Związku Radzieckiego i Józefa Stalina. 21 lipca 1945 r. na konferencji w Poczdamie Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej został uznany przez Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone i ZSRR (Office of the Historian). W ściśle tajnym oświadczeniu Statement on the Polish Question stwierdzano: “Nawiązanie przez rządy brytyjski i amerykański stosunków dyplomatycznych z polskim Rządem Tymczasowym spowodowało cofnięcie uznania przez nich dawnego, nie istniejącego już, polskiego Rządu w Londynie” (Office of the Historian).

Sprawa Polski, jej przyszłości, systemu politycznego po wojnie i jej rządu prowadzona była potajemnie, bez udziału przedstawicieli polskiego Rządu na Uchodźstwie.

Ponadto tajny dokument stanowił, że “wydano instrukcje, aby dokumenty i protokoły UMA [United Marine Executive Board] nie były już wysyłane do przedstawicieli byłego Rządu RP na Uchodźstwie” (The Office of the Historian. The USA 1124). Ustalenia Wielkiej Trójki szybko uczyniły polski Rząd na Uchodźstwie i 2 Korpus Polski bezsilnymi i pozbawionymi znaczenia.

Po wojnie, na tle sytuacji geopolitycznej Polski i jej relacji międzynarodowych, dziesiątki tysięcy byłych żołnierzy 2 Korpusu Polskiego odmówiło powrotu do Polski rządzonej przez prosowiecki i prokomunistyczny rząd. Aby temu zaradzić, Wielka Brytania wprowadziła w 1947 r. ustawę o Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPR), mającym pomóc około 100.000 weteranom Armii Andersa znaleźć pracę, bądź miejsce do osiedlenia się w Wielkiej Brytanii lub w jednej z kolonii brytyjskich. Kilka źródeł w Wielkiej Brytanii podkreśliło tę sprawę na łamach londyńskiego The Times w dniu 23 maja 1946 r. (The Times 4).

Prosowiecki, polski Rząd Jedności Narodowej uznał PKPR za organizację paramilitarną. Polskich weteranów, którzy się do niego zapisali, uznał za pełniących służbę wojskową w armii obcego państwa (The Times 4).

20 maja 1946 r. The Times poinformował, że polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie wysłał notę do Londynu z prośbą o demobilizację Armii Andersa w ciągu 3 miesięcy. Poinformował również, że “grupy polskich oficerów wysłane przez Warszawę będą rozprowadzać kwestionariusze i nadzorować, ich wypełnianie i zbieranie. Wypełniając i zwracając swój formularz w ciągu 7 dni, żołnierz miał potwierdzić swą gotowość do powrotu do Polski; nie czyniąc tego w określonym czasie, miał utracić obywatelstwo polskie” (The Times 4).

Oficerowie reprezentujący prosowiecką i prokomunistyczną Polskę rozprowadzali kwestionariusze wśród żołnierzy 2 Korpusu Polskiego, nakłaniając ich do powrotu do Polski. W tym czasie w Londynie nadal istniał Rząd Polski na Uchodźstwie. Jednak Wielka Trójka na konferencji w Poczdamie pozbawiła ten rząd władzy.

Władysław Niewiński, jeden z weteranów Armii Andersa stwierdził: “Dostaliśmy pismo, w którym władze polskie naciskały na nas, abyśmy zgłosili się do polskich konsulatów i wrócili do Polski celem rehabilitacji. Dali nam tylko tydzień na podjęcie decyzji, czy chcemy wracać do Polski. W przeciwnym razie automatycznie utracilibyśmy obywatelstwo polskie” (Jaworska 168).

23 sierpnia 1946 r. The Times opublikował oświadczenie polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w Warszawie: “Każdy polski obywatel wstępując do Korpusu (PKPR) w tych okolicznościach, zgodnie z polskim prawem, utraci obywatelstwo” (The Times 4). Środki te miały być zastosowane na podstawie ustawy o obywatelstwie polskim z 1920 r., stanowiącej, że: “Utrata obywatelstwa polskiego następuje przez przyjęcie urzędu lub przez wstąpienie do służby wojskowej obcego państwa bez zgody rządu polskiego” (The Times 3).

Co więcej, informacja polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z 23 sierpnia 1946 r., która ukazała się na łamach The Times była skierowana także do osób zarejestrowanych lub pragnących się zarejestrować w polskiej ambasadzie w Londynie  (The Times 4). Osoby, które “po ukończeniu szkolenia cywilnego będą pragnęły osiedlić się za granicą” miały być traktowane inaczej. “O ile dopełnią obowiązku zarejestrowania się w polskich konsulatach, otrzymają ochronę konsularną, a w przypadku przyszłej decyzji o powrocie do kraju będą mieli do tego wszelkie udogodnienia. W ten sposób zachowają obywatelstwo polskie” (The Times 3).

Zapisy do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia miały rozpocząć się 11 września 1946 r. 200 tysięcy kopii warunków przystąpienia do niego miało zostać rozprowadzone wśród polskich żołnierzy (The Times 3).

13 września 1946 r. The Times informował, że Marszałek Rola-Żymierski, minister obrony prokomunistycznego rządu polskiego, stwierdził, że: “Polscy żołnierze, wstępując do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia, utracą obywatelstwo, stopień wojskowy i odznaczenia, jakie mogliby otrzymać. Byliby uważani “za odpowiedzialnych za swe tragiczne położenie, prowadzące do bezpaństwowości, biedy i pracy fizycznej na poziomie niemieckich i włoskich jeńców wojennych” (The Times 3).

The Times podał 9 listopada 1946 r., że oczekiwano, że 130.000 polskich żołnierzy przystąpi do PKPR, podczas gdy 17-18 tysięcy oczekiwało na weryfikację celem powrotu do Polski (The Times 5).

Demokratyczne wybory w Polsce, wymagane postanowieniami konferencji poczdamskiej z 1945 r., nadal miały się odbyć. Oczekiwał na nie zarówno The Times, jak i polscy weterani, którzy rozważali kwestię swej przyszłości i PKPR. Wybory w Polsce miały mieć miejsce w styczniu 1947 r.

21 lipca 1945 r. w dokumencie konferencji w Poczdamie stwierdzono: “Wielka Trójka zauważa, że zgodnie z postanowieniami w Jałcie polski Rząd Tymczasowy zgodził się przeprowadzić wolne i nieskrępowane wybory jak najszybciej to będzie możliwe, powszechne i tajne, w których będą mogły wziąć udział wszystkie demokratyczne i antynazistowskie partie. Miały mieć one prawo do wystawienia swoich kandydatów, a przedstawiciele mocarstw [prasa] mieli mieć pełne prawo do informowania świata o wydarzeniach w Polsce przed i w trakcie wyborów” (Office of the Historian).

Po cofnięciu uznania dla Rządu RP na Uchodźstwie przez rządy Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR, Wielka Trójka powierzyła organizację wyborów w Polsce Tymczasowemu Rządowi Jedności Narodowej.

Nadzieje na wolne od aresztowań i dyskryminacji wybory w prosowieckiej Polsce nie trwały długo i zaczęły gwałtownie zanikać. The Times podawał 30 listopada 1946 r.: „Rząd brytyjski wyraził zaniepokojenie kwestią wyborów w Polsce w nocie przekazanej 22 listopada przez brytyjskiego ambasadora w Warszawie M. Modzelewskiemu – pełniącemu obowiązki polskiego ministra spraw zagranicznych”  (The Times 3).

Wcześniejsze zapytania Wielkiej Brytanii do prosowieckiego, polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w sprawie wyborów w Polsce nie zostały wysłuchane.

The Times podawał: “Podobnie, jak pozostawiona bez odpowiedzi brytyjska nota z 19 sierpnia, obecna nota, której tekst opublikowaliśmy wczoraj, przypomina polskiemu Rządowi Tymczasowemu jego zobowiązania wynikające z postanowień krymskich i poczdamskich – dopilnowania organizacji wolnych i nieskrępowanych wyborów w Polsce. […] Rząd Jego Królewskiej Mości nie będzie mógł uznać spełnienia przez Tymczasowy Rząd Polski wymogu wolnych i nieskrępowanych wyborów, o ile wszystkie partie demokratyczne nie będą mogły mieć pełnych i równych praw do prowadzenia kampanii wyborczych bez zagrożenia aresztowaniem i jeśli wszystkie te partie nie będą reprezentowane we wszystkich komisjach wyborczych. Sposób w jaki te i inne, niezbędne warunki wolnych i nieskrępowanych wyborów zostaną spełnione, z konieczności wpłynie również na poglądy Rządu Jego Królewskiej Mości co do wiążącego charakteru wyników wyborów oraz każdego rządu powstałego na ich podstawie” (The Times 3).

W takich okolicznościach i w obliczu niepewnej przyszłości, gdy powróciliby do Polski rządzonej przez prosowiecki i prokomunistyczny Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej,  weterani Armii Andersa poczuli się zdradzeni przez swój kraj. Większość z nich zdecydowała się na emigrację, obawiając się prześladowań i więzienia, bądź wysłania do obozów pracy w Związku Radzieckim.

2. Kanadyjska powojenna polityka imigracyjna a byli żołnierze Armii Andersa

Podczas II wojny światowej i kilka lat po niej polityka imigracyjna Kanady była restrykcyjna, zwłaszcza dla osób, które nie były obywatelami brytyjskimi bądź amerykańskimi. Zgodnie z ustawą o przesiedleniu (PKPR) z 1947 r. rząd kanadyjski zgodził się na sprowadzenie ponad 4.000 weteranów Armii Andersa, przewidując niedobór pracowników rolnych. Rząd kanadyjski zezwolił na przyjęcie polskich weteranów pod warunkiem, że będą oni pracować na farmach przez dwa lata przed uzyskaniem statusu stałego emigranta. Rząd brytyjski miał sfinansować ich transport z Europy do Kanady. Głównym celem przyjęcia polskich weteranów była chęć znalezienia przez Kanadę zastępstwa dla niemieckich jeńców wojennych pracujących na polach buraków cukrowych w Ontario i innych prowincjach w czasie wojny. Podczas dyskusji z brytyjskim rządem odnośnie warunków ustawy o Polskim Korpusie Przesiedlenia i Rozmieszczenia z 1947 r. rząd kanadyjski stanął na stanowisku, że Polacy którzy przybędą do Kanady, a okażą się niezdatni do pracy, zostaną odesłani do Wielkiej Brytanii.

3. Proces selekcji – Polski Korpus Przesiedleńczy

Wybór polskich weteranów wojennych, którzy mieli przyjechać do Kanady na dwuletnią pracę na farmach, odbył się w miejscowościach: Porto Recanati, Falconara i Cesena we Włoszech, a następnie w Wielkiej Brytanii, gdzie stacjonowali żołnierze Armii Andersa. Kanadyjscy oficerowie odrzucili wielu z nich ze względu na wymogi bezpieczeństwa, ich stan zdrowia lub niezdanie testów z wiedzy rolniczej. Polscy weterani wojenni przyjęci do programu pracy na farmach nie byli kwalifikowani jako uchodźcy ani przesiedleńcy (Thornton 63). Mieli być osobami samotnymi, zdrowymi i zdolnymi do wykonywania ciężkiej pracy. Kandydaci musieli wykazać się określonymi umiejętnościami, takimi jak oranie pola za pomocą wołów bądź koni, umiejętnością grabienia i siania, dojenia krów czy rozpoznawania różnych zbóż (Thornton 256). Przed przyjęciem do Kanady musieli udowodnić, że nie posiadają radykalnych poglądów politycznych na temat Związku Radzieckiego; te poglądy uczyniłyby ich niepożądanymi w Kanadzie (Thornton 120, 258). Co więcej, premier Mackenzie King był zaniepokojony bezpieczeństwem Kanady, obawiając się szpiegów i tajnych agentów pochodzących z Europy. Podczas weryfikacji polskich weteranów ubiegających się o przyjazd do Kanady niespełnienie jednego z warunków było podstawą do nieprzyjęcia do programu. Kanada przyjęła ostatecznie 4.527 polskich weteranów II wojny światowej do dwuletniej pracy na farmach. 2.876 spośród nich sprowadzono z Włoch, a resztę z Wielkiej Brytanii. Kanadyjscy urzędnicy imigracyjni nie poinformowali jednak weteranów 2 Korpusu zgłaszających się do programu, że mają oni zastąpić niemieckich jeńców wojennych uprzednio pracujących na kanadyjskich farmach.

4. Warunki umowy o pracę w gospodarstwie rolnym zgodnie z ustawą przesiedleńczą z 1947 r.

Płace polskich weteranów w wysokości 45 dolarów miesięcznie za pracę na roli, w tej samej wysokości, ile otrzymywali jeńcy niemieccy zatrudnieni wcześniej na farmach kanadyjskich, były znacznie niższe niż płace innych robotników rolnych w Kanadzie (Thornton 39). Według Statistics Canada średnia płaca mężczyzn, robotników rolnych pracujących na farmach w Albercie wynosiła wówczas 60,25 dolarów miesięcznie z wyżywieniem, a 86,01 dolarów bez wyżywienia. Polscy weterani mieli pracować do 60 godzin tygodniowo od 1 kwietnia do 31 października i maksymalnie 48 godzin tygodniowo przez resztę roku. Przed przybyciem do Kanady polscy żołnierze przyjęci do pracy na farmach musieli zwrócić odzież z armii brytyjskiej, w zamian za dodatek na odzież w wysokości 41,25 dolarów. Ponadto, władze brytyjskie zażądały odesłania odzieży z powrotem do Wielkiej Brytanii (Jaworska 78).

5. Przyjazd do Kanady

Weterani 2 Korpusu Polskiego, przyjęci do programu pracy na farmach, przybyli do Halifax w Kanadzie na pokładzie statku „Sea Snipe” z Włoch (Jaworska 209). Koszty sprowadzenia polskich weteranów wyniosły 5,54 dolarów za odzież dla każdego, 125.000 dolarów kosztów transportu do Halifax dla pierwszych 2.876 Polaków przybyłych z Włoch i 20.000 dolarów kosztów ich podróży do przydzielonych im gospodarstw. Prowincjonalne Departamenty Rolnictwa dzieliły się pokryciem tych wydatków z federalnym Departamentem Pracy. Według danych tego ostatniego Alberta przyjęła z tej grupy 750 polskich weteranów.

6. Weterani Armii Andersa i niemiecki obóz jeniecki nr 133 w Lethbridge, Alberta

W listopadzie 1946 roku, po przybyciu do Lethbridge w prowincji Alberta, 300 polskich weteranów zostało umieszczonych we wciąż funkcjonującym obozie nr 133 dla niemieckich jeńców wojennych (Jaworska 270). Dopiero tam dowiedzieli się, że zostali sprowadzeni do Kanady, aby zastąpić niemieckich jeńców wojennych pracujących na farmach podczas wojny. Ostatni transport niemieckich jeńców wojennych do Europy miał miejsce 22 grudnia 1946 roku, kiedy 800 z nich wyjechało z Lethbridge do Halifax, a następnie do Europy. Od połowy listopada do końca grudnia 1946 r. w obozie jenieckim nr 133 w Lethbridge przebywało 300 polskich weteranów i ponad dwukrotnie więcej jeńców niemieckich. Obie grupy nosiły swoje mundury wojskowe i medale wojenne.

Wkrótce po przybyciu weterani Armii Andersa zostali skierowani do gospodarstw, na których mieli pracować. Byli często przydzielani do pracy u tych samych rolników, u których pracowali w czasie wojny niemieccy jeńcy wojenni. Mieli otrzymać 45 dolarów za miesiąc pracy na farmie. Były to takie same zarobki, jakie otrzymywali w czasie wojny jeńcy niemieccy. Z tego powodu przywiezieni do Alberty polscy weterani poczuli się urażeni.     

Oprócz kwestii niskich zarobków kolejne problemy spowodowała odzież robocza, którą otrzymali polscy weterani, powodując dalszą ich obrazę i utrudnienie asymilacji. Władze kanadyjskie dostarczyły polskim weteranom odzież roboczą, która była przeznaczona dla niemieckich jeńców wojennych, bądź w niektórych przypadkach, była przez nich używana podczas pracy w Kanadzie. Ubranie miało na plecach naszyty czerwony okrąg, aby uniemożliwić niemieckim jeńcom ucieczkę (Thornton, 1989, p. 243). Nic więc dziwnego, że część Kanadyjczyków widząc Polaków w takich „mundurach” często myliła ich z byłymi więźniami niemieckimi, którzy pracowali na farmach podczas pobytu w obozie jenieckim. Wielu polskich weteranów wolało więc w zamian używać swoje mundury wojskowe. Biorąc pod uwagę warunki, w jakich polscy weterani pracowali na dwuletnich kontraktach na farmach, czuli się bardziej jak jeńcy wojenni aniżeli imigranci.

Weterani pracujący na farmach w Albercie donosili, że rolnicy często nie wypłacali im pełnego wynagrodzenia, bądź wręcz odmawiali zapłaty za ich pracę. Ponadto weterani poinformowali, że oczekiwano od nich pracy na więcej niż jednej farmie. Niektórzy donosili, że rolnicy zostawiali ich samych na kilka miesięcy, powierzając im opiekę nad gospodarstwem, a po powrocie właściciel odmawiał im zapłaty za ich pracę.

Co więcej, byli żołnierze znajdujący się w Albercie zgłaszali nieodpowiednie warunki mieszkaniowe, nieadekwatne do surowej, kanadyjskiej zimy, podczas życia i pracy na farmach. Wielu z nich mieszkało w mizernych warunkach, w miejscach takich jak kurniki, bądź źle zbudowane i nieocieplone szopy z przeciekającymi dachami.

Inni polscy weterani zgłaszali brak wystarczającej ilości żywności i cierpieli z powodu niedożywienia podczas pracy na farmach. Niektórzy informowali, że oczekiwano od nich zwrotu pieniędzy za zepsute narzędzia pracy. Wielu polskich weteranów spędziło miesiące w izolacji, żyjąc na odległych farmach o ograniczonym kontakcie ze światem zewnętrznym. Nie mieli dostępu do żadnych mediów i nie byli informowani o przysługujących im prawach. Polscy weterani wojenni wspominali również, że urzędy imigracyjne nie pomagały im uporać się z nadużyciami, żądając od nich kontynuowania pracy w takich gospodarstwach. W niektórych przypadkach przeniesienia między gospodarstwami były dozwolone po przepracowaniu jednego roku pracy.

Pan Władysław Niewiński, weteran 2 Korpusu Polskiego, który walczył pod Monte Cassino, tak opisał przyjazd polskich weteranów do Lethbridge: „Choć przybyliśmy do wolnego kraju, przyjechaliśmy do obozu, ale tym razem do obozu niemieckiego”. Niewiński wspominał, że po przybyciu do obozu nr 133 w Lethbridge było niezwykle zimno, co skłoniło go do szukania drewna, bądź węgla do ogrzania pomieszczenia. Kontynuował: „Rolnicy zaczęli przyjeżdżać po żołnierzy. Zabierali nas jak prosięta, jak niewolników” (Jaworska 171).

Polscy weterani wojenni, którzy przybyli do Kanady, nie zostali potraktowani tak, jak można się było tego spodziewać w stosunku do zasłużonych, niedawnych żołnierzy alianckich. Rząd kanadyjski nie zważał na to, że polityka imigracyjna Kanady polegająca na sprowadzaniu polskich weteranów w miejsce niemieckich jeńców wojennych, którzy pracowali na farmach podczas wojny, była dla nich poniżająca. Obie grupy zostały potraktowane na podstawie ich wkładu ekonomicznego i jako takie zostały zrównane. Nie podjęto starań, aby po przybyciu polscy byli żołnierze zostali potraktowani jako dawni sojusznicy w walce.

6. Rezultaty programu pracy na farmach

We wrześniu 1948 roku, prawie dwa lata po przybyciu do Kanady 4.527 polskich weteranów, Departament Pracy poinformował, że 4.081 z nich zostało zatrudnionych na farmach. Stwierdzono również, że zaginęło 91 polskich weteranów, 14 zmarło, 18 było hospitalizowanych, 12 przebywało w zakładach psychiatrycznych, a 16 przebywało w sanatorium Brandon. Trzynastu z nich opuściło Kanadę, a osiemnastu pozwolono założyć swoje farmy. Po wygaśnięciu dwuletnich kontraktów polscy weterani otrzymali stałe zezwolenia na imigrację, umożliwiające im opuszczenie gospodarstw. Większość polskich weteranów przeniosła się do miast w poszukiwaniu pracy. Wielu z nich, przebywając we Włoszech, uczęszczało na kursy, gdzie uczyli się takich zawodów jak elektrycy, mechanicy czy kierowcy ciężkich ciężarówek.

autor: Aldona Jaworska, Kanada                      

Powyższy tekst “2 Korpus i jego weterani w Calgary, Alberta, Kanada” zawiera fragmenty: pracy magisterskiej Aldony Jaworskiej z 2014 r. “Diaspora, Identity and the Canadian Media: The Case of the Second Polish Corps in World War Two and the Re-settlement of its Veterans in Alberta” (Jaworska); książki Aldony Jaworskiej z 2019 r. pod tytułem “Polish War Veterans in Alberta: The Last Four Stories” (Jaworska) oraz pracy magisterskiej Aldony Jaworskiej z 2021 r. “Remember Me: A Theatrical Examination of the Situation of Polish World War II Veterans” (Jaworska).

Bibliografia: 
Anders, Władysław. An Army in Exile. London: Macmillan & CO Ltd., 1949.
Jaworska, Aldona. „Diaspora, Identity and the Canadian Media: The Case of the Second Polish Corps in World War Two and the Re-settlement of its Veterans in Alberta.” Calgary, 2014.
—. Polish War Veterans in Alberta: The Last Four Stories. Edmonton: University of Alberta Press, 2019. 15 July 2020.
—. „Remember Me: A Theatrical Examination of the Situation of Polish World War II Veterans (Unpublished master’s thesis). University of Calgary, Calgary, AB.” 2021. <http://hdl.handle.net/1880/113997>.
Office of the Historian. „Foreign Relations of the United States: Diplomatic Papers, The Conference of Berlin (The Potsdam Conference), 1945, Volume II. Statement on the Polish Question.” 21 July 1945. The Office of the Historian. 30 July 2022. <https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1945Berlinv02/d1131>.
The Office of the Historian. The USA. „Conference Documents and Supplementary Papers.” 21 July 1945. Foreign Relations of the United States: Diplomatic papers, The Conference of Berlin (The Potsdam Conference), 1945, Volume II. 31 July 2022. <https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1945Berlinv02/pg_1124>.
The Times. „British Anxiety over Polish Elections. Text of Latest Note.” The Times 30 November 1946: 1-10. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-11-30/3/8.html>.
—. „British Plans for Polish Forces Oversea. Transfer of Civilian to Life as Soon as Possible.” The Times 23 May 1946: 1-10. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-05-23/4/12.html>.
—. „Gen Anders Army Return to Civil Life. Polish Complaint; Military Guise; Outside Supervision.” The Times 23 August 1946: 1-10. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-08-23/4/6.html>.
—. „Polish Resettlement Corps’ Members to be Deprived of Citizenship.” The Times 13 September 1946: 1-8. 26 July 2022. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-09-13/3/13.html>.
—. „Polish Soldiers in Britain. Unsettled Dispute with Warsaw. Lack of Cooperation. From our Diplomatic Correspondent.” The Times 9 November 1946: 1-10. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-11-09/4/10.html>.
—. „Polish Soldiers’ Status. Resettlement Corps and Law.” The Times 4 September 1946: 1-10. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-09-04/3/7.html>.
—. „Polish Troops in Italy. Return to Britain Soon.” The Times 20 May 1946: 1-8. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-05-20/4/21.html>.
—. „Resettlement of Poles in Britain. From Our Labour Correspondent.” The Times 23 May 1946: 1-10. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-05-23/4/12.html>.
—. „Resettlement of Poles. Functions of New Corps.” The Times 31 August 1946: 1-8. <https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/article/1946-08-31/3/8.html>.
Thornton, Martin. „Domestic and International Dimensions of Canadian Foreign Policy 1943-1948: The Resettlement in Canada of Ex-Servicemen of The Second Polish Army Corps. (Order No. U048335). Available from ProQuest Dissertations & Theses Global. (301437268).” London School of Economics and Political Science, 1990.
Thornton, M. (1989). The resettlement in Canada of 4,527 Polish ex-servicemen, 1946-47. Immigrants & Minorities, 235-251. Retrieved from http://dx.doi.org/10.1080/02619288.1989.9974718